Το μεταβατικό αντικείμενο σαν πρώτο παιχνίδι, το οποίο οδηγεί στην αυτονομία και ανεξαρτητοποίηση

Μαρκοζάννες Ιωάννα

Εισαγωγή

Την έννοια του μεταβατικού αντικειμένου εισήγαγε ο παιδίατρος ψυχαναλυτής Donald Winnicott. Κατά τον Winnicott, όταν ένα μωρό γεννιέται, βρίσκεται σε πλήρη ψυχική εξάρτηση από τη μητέρα του. Η «αρκετά-καλή» μητέρα[1](good-enough mother) βρίσκεται σε κατάσταση «πρωταρχικής μητρικής υπεραπασχόλησης» με το βρέφος, οπότε ταυτίζεται και φροντίζει να καλύπτει τις ανάγκες-επιθυμίες του (Χατήρα, 2011).Δημιουργεί ένα φροντιστικό περιβάλλον(holding environment), όπου το μωρό προστατεύεται χωρίς να το ξέρει, βιώνοντας έτσι την ψευδαίσθηση της υποκειμενικής-ναρκισσιστικής παντοδυναμίας, όπου νιώθει ότι είναι συγχωνευμένο με τη μητέρα και θεωρεί τον εαυτό του και τη μητέρα μαζί ως ένα πανίσχυρο κέντρο της ύπαρξης. Επειδή ό,τι επιθυμεί το μωρό, συμβαίνει, πιστεύει ότι η επιθυμία του είναι αυτή που δημιουργεί το αντικείμενο(Πατεράκης, n. d.).

Σταδιακά, κατά τη διάρκεια του πρώτου έτους, η μητέρα αρχίζει να απομακρύνεται από την κατάσταση υπεραπασχόλησης, να αποδεσμεύεται από το μωρό, να έχει δικές της επιθυμίες και ανάγκες, που μπορεί να διαφέρουν από του βρέφους. Το μωρό αρχίζει να τη βιώνει ως ξεχωριστό άτομο και δομεί την έννοια του προσώπου του άλλου (Χατήρα, 2011, Πατεράκης, n. d.).Πλέον διαχωρίζει ότι υπάρχει ο εσωτερικός κόσμος που συνιστά το Εγώ και η εξωτερική πραγματικότητα (μη-Εγώ).Με το διαχωρισμό αυτό, το παιδί συνειδητοποιεί την εξάρτησή του καθώς και το γεγονός ότι για να καλύψει τις ενορμήσεις του δεν μπορεί πια να επενδύει στον εαυτό του, αλλά πρέπει να επενδύσει σε κάτι έξω από αυτό. Η διαδικασία αυτή έχει ως αποτέλεσμα την εγκατάλειψη της υποκειμενικής-ναρκισσιστικής παντοδυναμίας του βρέφους, η οποία συνοδεύεται από ψυχική οδύνη (Μπακιρτζόγλου, 2013).Για να αντέξει τον ψυχικό πόνο, αλλά και το σοκ της αποδέσμευσης και το άγχος του ότι αφήνεται μόνο, το παιδί καταφεύγει σε αυτό που ο Winnicott ονόμασε δυνητικό χώρο(potential space), μια ενδιάμεση περιοχή του βιώματος της εμπειρίας(experiencing), στην οποία συνεισφέρουν και η εσωτερική πραγματικότητα και η εξωτερική ζωή. Τα μεταβατικά φαινόμενα λαμβάνουν χώρα σε αυτή την ενδιάμεση περιοχή και τα μεταβατικά αντικείμενα την αντιπροσωπεύουν. Το μεταβατικό αντικείμενο είναι η πρώτη μη-Εγώ κτήση του παιδιού, είναι κάτι που δεν μέρος του Εγώ, αλλά δεν ανήκει ολοκληρωτικά στην εξωτερική πραγματικότητα. Ενώ παρέχεται από το περιβάλλον, δημιουργείται από το παιδί, καθώς αυτό είναι που θα επιλέξει ποιές ιδιότητες θα επενδύσει και σε ποιό αντικείμενο (Χατήρα, 2011).

Περιγραφή του μεταβατικού αντικειμένου

Το μεταβατικό αντικείμενο είναι το πρώτο υλικό απόκτημα της νηπιακής ηλικίας, συνήθως κατά το πρώτο έτος της ανάπτυξης, ανάμεσα στον τέταρτο και τον δωδέκατο μήνα (Κυβέλου, 2005),αφού προς το τέλος του πρώτου έτους θεωρείται ότι το παιδί δομεί την έννοια του προσώπου του άλλου και βιώνει τη μητέρα ως ξεχωριστό άτομο (Χατήρα, 2011).Παρέχεται από το περιβάλλον, αλλά επιλέγεται από το παιδί, δεν επιβάλλεται (Monsieur Winnicott, avez-vous eu un doudou?, 2014).Είναι συνήθως ένα αντικείμενο με απαλή-μαλακή υφή, όπου υπάρχει εύκολη πρόσβαση. Μπορεί να είναι μια κουβέρτα, μια κούκλα, ένα λούτρινο αρκουδάκι ή κάποιο άλλο αντικείμενο (π.χ. πιπίλα, μπιμπερό), με το οποίο το παιδί νιώθει συναισθηματικά συνδεδεμένο, καθώς αναπαριστά–συμβολίζει τη μητέρα και την ασφάλεια που αυτή παρέχει.

Το παιδί του αποδίδει καθησυχαστικές και πιθανόν μαγικές ιδιότητες, προσκολλάται σε αυτό και δεν το αποχωρίζεται. Η απώλειά του προκαλεί δυσφορία, άγχος και κλάμα. Το αποζητά σε αγχογόνες καταστάσεις και ιδιαίτερα πριν αποκοιμηθεί (Γρηγορίου, 2014).Μπορεί να το αγγίζει, να το τρίβει, να το πιπιλάει ή να το μυρίζει, γεγονός που το κάνει να νιώθει πιο ασφαλές κατά την απουσία της μητέρας του (Monsieur Winnicott, avez-vous eu un doudou?, 2014).Λόγω των συμπεριφορών αυτών, συνήθως αποκτά βρώμικη όψη και μυρωδιά. Η ασφάλεια που νιώθουν τα παιδιά στην παρουσία του σχετίζεται και με την υφή και τη μυρωδιά του. Γι’αυτό μπορεί να μην επιτρέπουν να πλυθεί ή να μην το θέλουν μετά το πλύσιμο, αφού τα χαρακτηριστικά αυτά έχουν αλλάξει (Γρηγορίου, 2014).

Το μεταβατικό αντικείμενο είναι πολύ σημαντικό για την ψυχοκοινωνική ανάπτυξη του παιδιού και αυτή η προσκόλληση στη βρεφική-νηπιακή ηλικία δεν πρέπει να ανησυχεί τους γονείς (Γρηγορίου, 2014).Δεν σχετίζεται με το φύλο: αγόρια και κορίτσια έχουν εξίσου μεταβατικά αντικείμενα. Είναι ένα φυσιολογικό φαινόμενο καθολικού χαρακτήρα στις δυτικές κοινωνίες, ωστόσο υπάρχουν κάποιες πολιτισμικές διαφοροποιήσεις[2] (Monsieur Winnicott, avez-vous eu un doudou?, 2014).Οι κοινές ιδιότητες των μεταβατικών αντικειμένων επιτρέπουν την ανάκληση πρώιμων εμπειριών κρατήματος(holding), ανακούφισης, ταΐσματος, σε μια εποχή της ανάπτυξης όπου η εξάρτηση από την μητέρα είναι απόλυτη. Τα μεταβατικά αντικείμενα τείνουν να αλλάζουν μορφή ή να ανανεώνονται με βάση το περιβάλλον μας (Κυβέλου, 2005).Καθώς το παιδί εξελίσσεται, το μεταβατικό αντικείμενο αποεπενδύεται (Μπακιρτζόγλου, 2013).

Η προσωπική μου εμπειρία με το μεταβατικό αντικείμενο

Oι γονείς μου κι εγώ, θυμόμαστε τον εαυτό μου ως νήπιο να τριγυρνάω πάντα στο σπίτι αγκαλιά με ένα ροζ σατέν μαξιλάρι. Ήταν το πρώτο μαξιλάρι που είχα στην κούνια μου. Ακόμη κι όταν πήρα καινούριο, δεν ήθελα να το αποχωριστώ και δεν κοιμόμουν χωρίς αυτό. Δεν ήθελα να έχει μαξιλαροθήκη. Όποτε του έβαζαν για να μη λερώνεται, την έβγαζα. Θυμάμαι ότι ήταν ανακουφιστικό και απολαυστικό για εμένα να αγγίζω το σατέν ύφασμα. Επειδή δεν ήθελα να το παίρνουν για να το πλένουν, η μητέρα μου όταν το έβαζε στο πλυντήριο, μου έδινε να κρατάω μια σατέν κορδέλα από μια δική της πυτζάμα. Θυμάμαι ότι είχε παντού στάμπες από λεκέδες και ότι είχε καταλήξει να ξεφουσκώσει και να χάσει αρκετό από το περιεχόμενό του, ώσπου έμεινε μόνο ελάχιστο βαμβάκι μέσα. Με την εισαγωγή μου στο δημοτικό σχολείο αποφάσισα να το πετάξω.

Τότε άρχισα να έχω πάντα μαζί μου ένα λούτρινο ρακούν. Οι γονείς μου μού επέτρεψαν να το πάρω μερικές φορές στο σχολείο, ωστόσο μεγαλώνοντας μου εξήγησαν ότι έπρεπε να το αφήνω σπίτι. Δεν έπαιζα ποτέ με αυτό το κουκλάκι, ήθελα όμως πάντα να το βρίσκω στο κρεβάτι μου όταν επέστρεφα. Επίσης, δεν είχα αντίρρηση να πλυθεί, αλλά ήθελα να πλένεται σε λεκάνη σαν να κάνει μπάνιο. Κάποια στιγμή το έχασα. Μετά από χρόνια το ανακάλυψα σε μια τσάντα μαζί με άλλα κουκλάκια στο πατάρι. Οι γονείς μου παραδέχτηκαν ότι το είχαν κρύψει γιατί θεωρούσαν ότι ήμουν πια μεγάλη για να κοιμάμαι με κουκλάκια. Αυτό συνέβη στην Γ’ δημοτικού Το ξαναβρήκα στην Ε’, οπότε για εμένα ήταν μια πολύ έντονη στιγμή συναισθηματικά κι ο αδερφός μου με κορόιδευε γιατί συγκινήθηκα και έκλαιγα.

Ως εργαζόμενη πλέον σε πρόγραμμα πρώιμης παρέμβασης, έχω να παραθέσω διάφορα περιπτώσεις παιδιών με μεταβατικό αντικείμενο. Ωστόσο, θα ήθελα κυρίως να αναφερθώ στην περίπτωση δύο παιδιών που μου έχουν κάνει εντύπωση στο πώς χρησιμοποιούσαν το μεταβατικό αντικείμενο. Το ένα παιδάκι, ο Κώστας, είχε επιλέξει ως μεταβατικό αντικείμενο φιγούρες ηρώων από παιδικά κινούμενα σχέδια. Το άλλο παιδάκι, η Μαρία, επέλεγε μινιατούρες από ζωάκια (συνήθως σκυλάκια ή αρκουδάκια). Τα παιδιά αυτά είχαν πάρα πολλά κοινά χαρακτηριστικά στο ιστορικό και στη συμπεριφορά τους. Καταρχήν ήταν 4,5 – 5 ετών περίπου. Προέρχονταν από στερητικό και κακοποιητικό οικογενειακό περιβάλλον. Ήταν μη λεκτικά παιδιά[3], ωστόσο είχαν καλή αντίληψη, δεν υπήρχε νοητική υστέρηση. Γίνονταν επιθετικά αν προσπαθούσες να τους αποσπάσεις το αντικείμενο. Προτιμούσαν να το καταστρέψουν ή να το πετάξουν έξω από το παράθυρο προκειμένου να μην τους αφαιρεθεί. Το αντικείμενο δεν επηρέαζε με κανένα τρόπο τη λειτουργικότητά τους – θα έβρισκαν τρόπο να ανταποκριθούν ακόμη και σε παιχνίδια που απαιτούσαν κινητικό συντονισμό κρατώντας το.

Με τον καιρό έρχονταν εκεί που καθόμουν και μου το άφηναν μόνα τους, ενώ είχαν επιλέξει να παίξουν με κάποιο άλλο παιχνίδι. Μετά από τις καλοκαιρινές διακοπές και με την έναρξη της νέας χρονιάς, τα δύο αυτά παιδιά εμφάνισαν τρόμερό άγχος σε σχέση με τα νέα πρόσωπα που είχαν προστεθεί στην ομάδα (θεραπευτές και παιδιά). Αποφασίσαμε να τα εκπαιδεύσουμε (με παιχνίδια όπως «κρυμμένος θησαυρός») να κρύβουν το αντικείμενο σε μέρος που τα ίδια είχαν επιλέξει και ένιωθαν ασφαλή. Φροντίζαμε την επόμενη μέρα να το βρίσκουν ακριβώς στο σημείο που το είχαν κρύψει.

Στις περιπτώσεις αυτές, δεν μπορούμε να πούμε ότι τα αντικείμενα που χρησιμοποιούσαν τα παιδιά είχαν όλα τα χαρακτηριστικά ενός μεταβατικού αντικειμένου (δεν ήταν ένα σταθερό αντικείμενο, δεν είχαν απαλή υφή και δεν ήταν πάντα δική τους ιδιοκτησία, είτε το έφερναν από το σπίτι είτε το έβρισκαν στο κέντρο). Ωστόσο, πιστεύω ότι στα αντικείμενα αυτά έβρισκαν παρηγοριά και μέσω αυτών ήταν ο μόνος τρόπος να νιώσουν ότι έχουν κάποια δύναμη τα ίδια. Για τα παιδιά αυτά, το εκάστοτε αντικείμενο ήταν κάτι δικό τους, όπου δεν επέτρεπαν σε κανέναν να παρέμβει αν δεν είχαν ελέγξει την εμπιστοσύνη που μπορούσαν να έχουν και αν δεν το είχαν επιτρέψει τα ίδια. Ήταν ο τρόπος τους να προστατευτούν και να θέσουν τα όριά τους, ως μεμονωμένες προσωπικότητες πλέον. Κι ήταν κάτι που ξεκάθαρα δεν είχε να κάνει με την έννοια της ιδιοκτησίας, καθώς υπήρχαν κι άλλα αντικείμενα που γνώριζαν ότι ήταν εμφανώς δικά τους. Είχε να κάνει με τη διεκδίκηση των συμβολισμών που απέδιδαν σ’αυτά τα αντικείμενα, με ό,τι είχαν επενδύσει σ’αυτά. Ζώντας σε ένα περιβάλλον που δεν μπορούσαν να επιφέρουν τα ίδια κάποια αλλαγή, αυτός ήταν ο τρόπος τους να ασκήσουν κάποιον έλεγχο στη ζωή τους.

Πώς οδηγεί στην αυτονομία και την ανεξαρτητοποίηση

Το μεταβατικό αντικείμενο αποτελεί τη γέφυρα για την ομαλή μετάβαση από τη σχέση εξάρτησης στην ανεξαρτητοποίηση. Είναι μια σταθερή πηγή ασφάλειας που κατευνάζει τους φόβους του παιδιού κατά την εξερεύνηση της ανεξαρτησίας του, της ύπαρξής του ως οντολογική μονάδα, του μέσα και του έξω, των ορίων του εαυτού και των άλλων. Μέσα από αυτό μαθαίνει να ηρεμεί τον εαυτό του, να αυτο-καθησυχάζεται, να αναπτύσσει ανοχή στην μη ικανοποίηση των αναγκών του, να μην προσκολλάται μόνο σε ένα αντικείμενο, αλλά να επενδύει σε πολλά για να νιώσει ηρεμία και ασφάλεια στην απουσία του ενός. Μαθαίνει να σχετίζεται πλέον ως ξεχωριστό ον (Γρηγορίου, 2014).

Εκτός από στήριγμα για να αντέξει τον αποχωρισμό και γεφύρωση της απώλειας, λειτουργεί ως πεδίο παιχνιδιού και φαντασιακής ζωής. Αποτελεί μια συμβολοποίηση της αντικειμενικής-εξωτερικής πραγματικότητας. Το παιδί προβάλει αυτό που έχει ενδοβληθεί (εσωτερική εικόνα του μητρικού αντικειμένου - Εγώ) σε ένα εξωτερικό αντικείμενο (μη-Εγώ). Δεν ανήκει ούτε στην εξωτερική ούτε στην εσωτερική πραγματικότητα, αλλά στον ενδιάμεσο χώρο όπου αναπτύσσεται η συμβολική σκέψη (Μπακιρτζόγλου, 2013). Αυτή η πρώτη συμβολοποίηση αποτελεί την πρώτη δημιουργική δραστηριότητα και ενασχόληση με την εξέταση και διαχείριση της πραγματικότητας μέσω του παιχνιδιού (Χατήρα, 2011, Κυβέλου, 2005). Μεγαλώνοντας, το μεταβατικό αντικείμενο μετατρέπεται σε άλλου είδους μεταβατικά φαινόμενα συμβολικής επεξεργασίας της εμπειρίας. Για τα παιδιά είναι το παιχνίδι, το οποίο αποτελεί τρόπο εξερεύνησης και κυριαρχίας του εξωτερικού κόσμου και των εσωτερικών συγκρούσεων, ανάπτυξης της φαντασίας και εξεύρεσης νέων τρόπων θεώρησης και αντιμετώπισης της ζωής, απόδοσης νοημάτων και επαναπροσδιορισμού της θέσης του μέσα στα δρώμενα. Ο Winnicott ήταν ο πρώτος που αντιλήφθηκε ότι το παιχνίδι δεν αποκτά θεραπευτική σημασία επειδή μπορεί να αναλυθεί και να ερμηνευτεί, αλλά γιατί είναι από μόνο του μια δημιουργική διαδικασία κατά την οποία το παιδί ανακαλύπτει τον εαυτό του (Μπλίτσας, 2013). Σύμφωνα με τον Winnicott, το παιχνίδι κατά τη θεραπεία γίνεται σε έναν προστατευμένο-μεταβατικό χώρο, ανάμεσα στο θεραπευτή και το παιδί, όπου το παιδί διευκολύνεται να επεξεργαστεί τα ασυνείδητα ζητήματά του, να υπερβεί και να μετασχηματίσει τα βιώματά του (Βιδάκης, 2014).

Βιβλιογραφία

Βιδάκης, Χ. (2014). «Η τεχνική της παιγνιοθεραπείας στη Συμβουλευτική.». Πτυχιακή εργασία, Ανώτατη σχολή παιδαγωγικής και τεχνολογικής εκπαίδευσης, Πρόγραμμα Ειδίκευσης στη Συμβουλευτική και τον Προσανατολισμό Θεσσαλονίκης

Μπακιρτζόγλου, Σ. (Νοέμβριος, 2013). «Αντικειμενοτρόπες σχέσεις: Από την αγάπη του εαυτού (ναρκισσισμός) στην αγάπη των άλλων. Η περιπέτεια μιας εξελικτικής διαδρομής.» Σημειώσεις από παρουσίαση στο τριήμερο βιωματικό σεμινάριο του ‘Επέκεινα Ψυχαναλυτική Πράξη’, Αθήνα

Χατήρα, Κ. Δ. (2011). Θεωρίες προσωπικότητας και ατομικές διαφορές. Αδημοσίευτες Πανεπιστημιακές σημειώσεις, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Σχολή Κοινωνικών Επιστημών, Τμήμα Ψυχολογίας

Κυβέλλου, Ε. (2005). Μεταβατικό αντικείμενο D.W. Winniccott. Ανακτήθηκε στις 5 Ιουλίου 2016, από http://e-psychotherapia.blogspot.gr/2010/10/dw-winniccott_10.html

Γρηγορίου, Χ. (2014). Τι είναι το μεταβατικό αντικείμενο και ποιά η σημασία του για το παιδί. Ανακτήθηκε στις 5 Ιουλίου 2016, από http://www.mothersaffair.com/index.php/vrefos/item/98-ti-einai-to-metavatiko-entikeimeno-kai-pia-h-shmasia-gia-o-paidi

Monsieur Winnicott, avez-vous eu un doudou? (2014). Ανακτήθηκε στις 5 Ιουλίου 2016, από http://anounaenamhlo.blogspot.gr/2014/10/monsieur-winnicott-avez-vous-eu-un.html

Πατεράκης, Μ. (n. d.). Η Ψυχαναλυτική Προσέγγιση του Winnicot για την Ομαλή Βρεφική Ανάπτυξη. Ανακτήθηκε στις 5 Ιουλίου 2016, από http://www.psychotherapy.net.gr/psychanalytiki-prosegisi-winnicot-gia-omali-vrefiki-anaptyksi/

Μπλίτσας, Β. (2013). Playtherapy, Θεωρία και εφαρμογές. Ανακτήθηκε στις 5 Ιουλίου 2016, από http://www.ccplaytherapy.com/902rhothetarhoalpha/play-therapy

[1] Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η λέξη αντικείμενο εδώ χρησιμοποιείται με την κυριολεκτική κι όχι με την ψυχαναλυτική της σημασία. Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι η λέξη μητέρα δεν αφορά απαραίτητα την βιολογική μητέρα του παιδιού, αλλά αναφέρεται στο άτομο που φροντίζει το παιδί και με το οποίο έχει αναπτύξει δεσμούς προσκόλλησης. [2] Συγκεκριμένα, στη Γαλλία υπάρχουν εταιρείες παιχνιδιών που κατασκευάζουν ειδικά παιχνίδια που προορίζονται για μεταβατικά αντικείμενα. Συνήθως είναι κουβερτάκια σε σχήμα ζώων. Είναι ενδιαφέρουσες κάποιες πολιτισμικές διαφοροποιήσεις, όπως αναφέρεται στο Monsieur Winnicott, avez-vous eu un doudou? (2014): «Σύμφωνα με το άρθρο της Mylène Hubin-Gayte (Les bèbès) το φαινόμενο του μεταβατικού αντικειμένου συναντά πολιτισμικές διαφοροποιήσεις. Για παράδειγμα υπάρχουν μέρη όπου δεν το συναντάμε σχεδόν καθόλου (Ασία, Αφρική και Κεντρική Αμερική). Η συγγραφέας υποθέτει ότι πρόκειται για μια διαφορά που έγκειται στη διαθεσιμότητα του στήθους της μητέρας. Το στήθος της μητέρας είναι και αυτό ένα μεταβατικό αντικείμενο. Σε αυτές τις περιοχές το παιδί δεν έχει ταμπου να έρθει σε επαφή με το στήθος της μητέρας του ακόμα και αν δεν πρόκειται να το θηλάσει, κάτι που στις δυτικές κοινωνίες προφανώς δεν θα βλέπαμε με καλό μάτι.» [3] Η Γαλανάκη στο βιβλίο της «Η ‘νεκρή΄ μητέρα» (2003), αναφέρει: «Η σύνδεση ανάμεσα στις αντικειμενοτρόπες σχέσεις και στη χρήση των μεταβατικών αντικειμένων περιγράφτηκε και αναλύθηκε στη μελέτη των Beratis, Miller και Galenson (1982-3), με αφορμή τη θεραπεία ενός τετράχρονου παιδιού με ψύχωση. Στο παιδί αυτό, που είχε κυρίως αυτιστικά χαρακτηριστικά και δεν είχε αναπτύξει καθόλου τη γλώσσα, παρατηρήθηκε μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, θεωρητικά και κλινικά, παραλληλία ανάμεσα, από τη μία πλευρά, σε ολοένα και πιο προηγμένες μορφές προσκόλλησης σε μεταβατικά αντικείμενα και, από την άλλη, στην πορεία προς υψηλότερα επίπεδα διαφοροποίησης εαυτού-άλλου (σύμφωνα με την προσέγγιση της Mahler) και διαμόρφωσης της εικόνας του σώματος, καθώς και στη μεγαλύτερη ικανότητα για ουδετεροποίηση της επιθετικότητας. Εφόσον λοιπόν η βελτίωση των αντικειμενότροπων σχέσεων αντανακλάται στην ποιότητα των μεταβατικών αντικειμένων, οι μελετητές αυτοί καταλήγουν στην εξαιρετικά χρήσιμη διαπίστωση ότι τα μεταβατικά αντικείμενα μπορούν να χρησιμοποιούνται ως υλικό που θα διευκολύνει την κλινική εργασία, κυρίως στις περιπτώσεις που απουσιάζει η συμβολική (γλωσσική) λειτουργία.»